Менің қолымда Герольд Бельгердің 2022 жылы Алматыда «Возрождение» немістер қауымдастығы» қоғамдық қоры мен жазушының қызы Ирина Ковалеваның «Almaty tutoring» балаларды дамыту орталығы балаларының салған суреттері бар кітабы, қаржылық Германияның Ішкі істер және жан-жақты даму федералды министрлігінің қолдауы.
Ол керемет безендірілген: онда балалардың суреттері, әртүрлі қаріптер, фотосуреттер бар. Балалардың жұмысы спонтанды, әңгімелердің мәніне енеді. Олар қара және ақ түсте басылған, бұл сипатталған уақыттың трагедиясын нәзік түрде көрсетеді.
Кітап «Волк» әңгімесімен басталады. Шығарманың көп бөлігі бірінші сөз тіркесіне байланысты екенін кез келген жазушы біледі. «Қасқыр өліп бара жатты…» Бұл әңгімеде ол қысқа, трагедиялық және тамаша: «Қасқыр деген таза неміс овчаркасының тұқымынан шыққан төбет» трагедиясы өліп жатқан жануардың айналасындағы қуанышты, дүрбелең өмірді суреттеу арқылы күшейеді. … Бельгер аз ғана бетінде Қасқырдың өмірін, оның иелерін, соғыстан кейінгі ауылды, фельдшердің жұмысын, қазақ табиғатының сұлулығын бос, нақты тіркестермен суреттейді. Жазушы жануардың өлуінің асыл қасиетін, иесінің азапты басынан кешкенін байқайды. Деректі фильмнің соңы таң қалдырады: «Қасқырдың иесі менің әкем болды. Ал балдаққа ілінген ұл мен едім. Бұл өткен ғасырдың елуінші жылдарының басында Есіл жағасындағы ауылда болған оқиға».
Бельгер өзінің барлық әңгімелерінде жануарларды ізгілендіру, олардың мінез-құлқы туралы әңгімелейді, олардың мінез-құлқын болмашы, нақты сөздермен сипаттайды және «олардың терісіне түседі». Сонымен бірге жазушы өзінше деректі, романтикалық.
«Сухари» әңгімесінде ол әкесі фельдшер Карл Бельгердің еңбек армиясына қалай қабылданғаны туралы әңгімелейді. Қиын-қыстау күндерде ауыл тұрғындарының бір-біріне көмектескені, кедей-кепшік, аш-жалаңаш тіршілігі, ауылдың жүректі сыздатқан әйелдер зар зары – «Қара қағазды» – ағасына, ұлына, әкесіне қара жерлеу қағазын жеткізген жергілікті пошташы болғаны туралы әңгімелейді…. Еңбек армиясынан данышпан әкенің отбасына жіберген хатында жеті жасар баласына қиындық туады. Ол былай деп жазды: «Анам маған сапарға 65 крекер берді. Мен күніне бес-алты шайнаймын. Олар маған қанша күн жетеді? Математика жасаңыз. Мен қайтып келіп сұраймын ». Жеті жасар Хабаршы санауды енді ғана үйренді. Ол бөлуді әлі меңгерген жоқ және есепті азайту арқылы шешуге тырысты. Бір айдан кейін қатты арық әке оралды. Ауданның бас дәрігері, хирургы және провизоры ақылды фельдшерді еңбек армиясына жібергісі келмеді – ауылдарда медициналық қызметкерлердің тапшылығы қатты болды. Соғыс аяқталғанға дейін олар оған алты рет шақыру қағазын жіберді, бірақ Бельгер былай деп жазады: «Әр жолы жақсы адамдар оған жеңілдік алды». Ал жазушы крекер мәселесін өмір бойы есіне алды…
Бельгердің балалық шағы мен тағдыры туралы ең әсерлі, жан тебірентерлік әңгімелерінің бірі «Маленький король» оқырманын 1940-41 жылдардағы қыста, Еділ бойына апарады. Еділ немістерін қоныстандыру туралы Сталиннің жарлығына дейін тұрған Мангейм ауылы. Алты жасар бала әкесінің ағасы Вильгельмнің көп балалы отбасында уақытша тұрады. Жетілген жазушы немістердің қалыптасқан тұрмыс-тіршілігін, Жаңа жыл алдындағы көңілді күйбең тіршілігін еске түсіреді. «Кешкісін үйірме жақтан үрмелі оркестрдің үйлесімді үндері естіледі. Олар әр үйде «кухи» пісіріп, крендель және сәнді пішінді «креббельдерді» пісірді. Олар қаздар мен үйректерді сойды. Бұрыш пен сарымсақ қосылған тәтті шұжық рухы ауылдың үстінде қалықтады».
Содан кейін Амалия апай ұлдарына кішкентай Герольдқа жаңа жылды қарсы алу үшін ата-анасы Аня мен Карлостың келуіне байланысты рифма үйретуді тапсырады. Бала бүкіл отбасының алдында «Маленький король» өлеңін сәтті оқып, айтып берді. Ата-ананың қуанышында шек болмады. Барлығы қатты қуанды, ал қатал әже Лизбет нәрестеге бір стақан сүт әкелді. Және көп ұзамай бәрі өзгерді. Өйткені, бұл 1941 жыл еді ғой! Әжем қайтыс болды, соғыс басталды, Еділ немістері автономиялық республикасы жойылды, адамдар Қазақстанға, Сібірге жер аударылды. Барлық нағашылары мен көптеген немере ағалары еңбек армиясында қайтыс болды. Тірі қалғандар бүкіл елге тарап кетті.
Герольд ондаған жылдар бойы бұл өлеңді өзінің бақытты балалық шағынан есте сақтауға тырысты, бірақ оның жадында «kleiner Konig» — кішкентай патша сөзінен басқа ештеңе қалмады. Ол анасы мен әкесімен бірге есіне алды, бірақ баллада 62 жасында, жансақтау бөлімінде жүрек талмасынан кейін оянғанда ғана есіне түсті.
Есте қалған тапқыр өлең Бельгердің және бүкіл Еділ немістерінің азапты трагедиясының символы. Оның ұмытылғаны кездейсоқ емес — соғысқа дейінгі бақытты, қызық пен махаббатқа толы өмірді еске алу өте ауыр болды. Қайтыс болған жарлықтан кейін әрбір кеңес немісінде қорқыныш, екінші дәрежелі мәртебенің мөрі басым болды, әркім өзінің кішігірім Отанына жасалған қорқынышты әділетсіздік сезімін, түсініксіз қатыгездік сезімін бастан кешірді. Жазушы бұл трагедияны – «зарды» – жанның зары, ащы зарын өмір бойы бойына алып өтті.
Жазушы «Марина, Пупсик и я» повесін қызы Иринаға арнаған. Онда ауылдың бір күні демалысқа келіп, кішкентай қызымен қой-ешкі бағып жүргені суреттеледі. Алғаш далада бақташы болған қала қызының психологиясы өте дәл берілген, оның бала кездегі ешкіден қорқуы – табын басы, қой тараған жағдайдағы тапқырлығы, ізденімпаздығы…
Ал бұл жақсы, тағылымды кітап Г.Бельгердің бір кездері жазушымен бірге қой-ешкі баққан сол Иринаның (әңгімедегі Марина) ұлы Севочкаға жазған хаттарымен аяқталады. Сондай-ақ Севаның анасына жазған хаты бар. Барлық хабарлар каллиграфиялық қолжазбамен жазылып, атаның жалғыз немересіне деген ұлы махаббатымен сусындаған. Бұл хаттар Герольд Бельгердің бірегей, қызықты эпистолярлық мұрасы. Оларда немересіне деген қамқорлық, оған деген шексіз сүйіспеншілік, жазушының әкесінің Ташкенттегі өмірі оның шығармашылығы мен алдағы шығармашылық жоспарлары туралы өзіндік есеп ретінде суреттеледі.
Г.Бельгердің «Волк, Чапа и другие.» кітабы оқырманға ерекше көңілділік заряды мен игі істерге үндейді. Ол адамға, малға, туған жерге, өмірге деген сүйіспеншілікпен сусындаған. Автордың ерекше дәл, бейнелі тілін атап өткен жөн: сиырды сауған кезде аққан сүт «сүт табаға құйылады», қой қорада «шаңқырады», тасбақа Чапа тамақ ішіп «сықырады», ит Пупсик «еңбектеніп сөйлеседі». ” – деп топ болып қой бағуға барады, совхозға Радиодан «суық дауыспен» хабар таратады. Бельгер қосарланған сипаттама сөздерді жақсы көреді: «ведьма-пурга», «колотила-скребла», «колотушки-ножки», «земляки-азаматы», «шабарман-возница» т.б. Ол қазақ тіліндегі екпінді орысша сөзбен шебер, сүйіспеншілікпен жеткізеді:
— Өрт ошағы бар ма? – деп сұрады Тайшық.
— Бар. Жазға дейін жетеді, — деп жауап берді анам.
— Жоқ болса айт. Мен аламын.
Бұл «айт» орнына «гауари», «фельдшер» орнына «першыл», «молодец» орнына «маладес», «Ойдойт!», «Э!», «Апырай, а» деген леп сөздері оқырманды қазақ ауылына аттандырғанда, қазақтың түкпір-түкпіріндегі шынайы өмір мен тірліктің атмосферасы қалыптасады.
Герольд Карлович Бельгер үш тілде – қазақ, неміс және орыс тілінде еркін жазатын, көрнекті аудармашы болған және өзін « қазақ-неміс» деп санайтын.
Г.Бельгер шығармаларындағы ең құнды нәрсе – оның стилінің дәлдігі, қысқалығы, деректілігі, кино дерлік сипаты ғана емес, табиғатқа, қазақ ауылына, ата-анасына, туған-туыстарына, халқына деген шынайы сүйіспеншілік болса керек. Оның өскен, есейген туған жері мен өміріне, барша тіршілік иесіне деген үздіксіз сүйіспеншілігі осы ерекше, көрнекті дарынды жазушы мен тұлғаның әрбір кітабында, әрбір әңгімесінде жарқырап тұрады.
Өмірге деген шексіз сүйіспеншілік, болмыстың қадір-қасиетін терең ұғыну, жан мен жүректің нәзік лирикалық әуені Г.Бельгерге өз шығармашылығымен балаларды да, үлкендерді де, ауыл шабандозын да, қала зиялыларын да, неміс пен қазақ пен орысты да, жалпы оны білетіндердің бәрін баурап алады.
(Материал қысқартулармен басылған).Аударған: Руслан Мүсіреп.
Зайтуна Кдралина, ақын
Все самое актуальное, важное и интересное - в Телеграм-канале «Немцы Казахстана». Будь в курсе событий! https://t.me/daz_asia
